Story: Water

Water stroomt niet alleen door de aderen van iedere Nederlander, het stroomt ook door de aderen van het landschap. Een vijfde van het totale oppervlak van ons land bestaat uit water. De Nederlandse relatie met water is er een van evenwicht, een zaak van leven of dood. We houden ervan, maar vrijwel elk stuk land dat we nu bewonen hebben we op het water moeten bevechten. We polderden al land in de 14e eeuw. Tegenwoordig doen we dat nog steeds, niet alleen om de natuur te laten floreren maar ook om moderne steden en dorpen te bouwen. Bijna een derde van ons land ligt beneden zeeniveau. De helft van Nederland zou onder water lopen zonder ons fascinerende landschap van sloten, kanalen, meren, rivieren, windmolens, polders en dijken.

Wie in Nederland rondkijkt, ziet direct het bewijs van deze speciale relatie. Naast de grachten langs de straten en de woonboten aan de waterwegen, zijn er monumentale watermolens, waterrijke natuurgebieden, historische gemalen, prachtige stranden, fantastische musea en UNESCO Werelderfgoedlocaties te bezoeken. Dus ga met ons mee op reis en laat je inspireren door onze speciale band met water.

“Water heeft altijd deel uitgemaakt van mijn leven,” vertelt Johan terwijl we koffie drinken in het educatieve deel van het familiebedrijf. “Mijn voorouders en ik hebben een lange geschiedenis in dit veengebied.” Hij verwijst naar Nationaal Park Weerribben-Wieden, het grootste veengebied in Noordwest-Europa, waar prachtige meren, plassen en kanalen worden afgewisseld door venen, rietkragen en bossen. “Ik heb het gevoel dat ik elke dag met vakantie ben, het is hier zo ontzettend mooi,” vertelt Johan. “We werken op een prachtig stuk land. En er zijn zoveel speciale planten en dieren.”

Dankzij het water is elke dag anders voor de familie De Dood. “Water staat nooit stil en het beweegt nooit op dezelfde manier,” zegt Yfke. “Het kan stil zijn of vernietigend. Toen de Zuiderzee er nog was, zijn de dijken meermalen doorgebroken. Dat heeft het land gevormd waarop we nu leven. Daardoor is het nog mooier om in dit gebied te werken. Elke dag is anders.”

Ons werk is geen baan maar een manier van leven.

Naast riettelen zijn de familieleden natuurbeheerders en vertellen ze bezoekers over het gebied en hun vakmanschap. “Veel mensen hebben geen idee wat we doen en waarom,” zegt Johan. “Ik hoop dat wij er met onze kennis aan kunnen bijdragen dat mensen beter gaan begrijpen waarom de natuur en water zo belangrijk zijn. Dat betekent hopelijk dat ze beter voor de wereld gaan zorgen.”

Net zoals zijn vader, grootvader en overgrootvader kent Johan elke centimeter van zijn land. Hij kan aanwijzen waar de otters leven en waar de kiekendief nestelt. “Ik hoor hier thuis. Wij horen hier thuis. Dat voel ik heel sterk,” zegt hij terwijl hij uitkijkt over het land dat zijn familie al generaties in bezit heeft.

Hun zoontje Joey voelt zich ook thuis tussen de rietkragen en Johan hoopt dat hij de familietraditie zal voortzetten. “Als Joey als achtste generatie riettelers het bedrijf wil voortzetten, krijgt hij dezelfde kans als ik van mijn ouders heb gekregen,” zegt hij. “Het zou mooi zijn als we deze traditie kunnen doorgeven maar het is uiteindelijk aan Joey om dat te beslissen.”

Deze stormvloed wordt de Watersnoodramp genoemd. De Nederlanders besloten dat zo’n tragedie zich nooit meer mocht voordoen. Alhoewel het land in het verleden al veel vaker was overstroomd, had dat nooit de impact van de Watersnoodramp. Het leidde tot de aanleg van de Deltawerken, een netwerk van dammen, dijken, sluizen en stormvloedkeringen. De Deltawerken bestaan uit 13 onderdelen die gezamenlijk de grootste stormvloedkering ter wereld vormen. Ze worden beschouwd als een van de Zeven Wonderen van de Moderne Wereld.

Het bouwwerk van de Oosterscheldekering in Zeeland is spectaculair, het uit beton opgetrokken complex is zo enorm dat de aanleg 17 jaar duurde. Het is een ontzagwekkende ervaring om de gigantische constructies te beklimmen en de enorme hoeveelheid water onder je door te zien stromen. Een ander bijzondere bezienswaardigheid is te vinden in Zierikzee, waar een bronzen standbeeld van een moeder die haar kind beschermt herinnert aan de slachtoffers van de Watersnoodramp. In het Zeelandse Ouwerkerk, zo’n 60 kilometer ten zuiden van Rotterdam, is het Watersnoodmuseum de perfecte plek om te ontdekken welke invloed het water heeft gehad op Nederland. De beek die op het eiland Schouwen-Duiveland langs het museum loopt is gevormd door het terugstromende water na de overstroming in 1953 en bevat talloze planten- en diersoorten.

Naast de gigantische Deltawerken is de Afsluitdijk een ander belangrijk onderdeel van het Nederlandse waterbeheersysteem. Deze kolossale, 32 kilometer lange dijk beschermt Nederland sinds 1932 tegen de zee en is een nationaal symbool van de Nederlandse relatie met water. Op een reliëf op dit monument van technisch vernuft staan de woorden: “Een volk dat leeft bouwt aan zijn toekomst”. Het is een passend eerbetoon aan het doorzettingsvermogen waarmee de Nederlanders het water temmen dat hen omringt.

Natuurlijk bouw je niet zomaar de meest geavanceerde stormvloedkering ter wereld. Na de Tweede Wereldoorlog werd in Flevoland dan ook het Waterloopkundig Laboratorium, een hydrologisch laboratorium, gebouwd. Hier kon water moeiteloos in en uit grootschalige proefmodellen worden geleid, werden golfbewegingen getest in betonnen bassins en bouwde men schaalmodellen van sluizen en havens. Zo kregen Nederlandse ingenieurs inzicht in de ontwikkeling van projecten als de Deltawerken.

Hoe het stromende water het leven van de Nederlanders vormt

Tot de achtste eeuw waren de Nederlandse laaglanden een onbewoonbaar moeras. In eerste instantie voerden windmolens het water af voor de ontginning van nieuw land. Dorpen en steden gebruikten zelfs de stand van de wieken om overlijdens en bruiloften aan te kondigen! In de loop van de geschiedenis heeft het uitgebreide netwerk van kanalen, dijken, duinen en windmolens het Nederlandse landschap beïnvloed. Hier, in de groene weilanden, op de dijken en in de uitgestrekte natuurreservaten, bloeien tulpen, gedijen boerderijen en leven wilde dieren. En natuurlijk is dit serene, vlakke landschap ideaal voor een fietstocht. 

Of je nu door de historische haven vaart of de nacht doorbrengt in een hotel in een voormalige watertoren, de prachtige stad Dordrecht is de perfecte plaats om te ontdekken hoe de Nederlanders met het water leven. Op de plek waar twee rivieren elkaar ontmoeten ligt deze oudste stad van Nederland, die maar liefst zo’n duizend monumenten telt. Een deel daarvan is nu restaurant, museum of theater. Nationaal Park De Biesbosch is de achtertuin van Dordrecht. Deze unieke zoetwaterdelta beslaat 8.000 hectare grond vol kleine rivieren en beken. Hoewel je bij kanoën door kronkelige kreken met beverdammen en wilgenbossen misschien eerder aan de Amerikaanse Appalachen denkt, is dit een populaire activiteit tijdens een bezoek aan dit unieke zoetwatergetijdengebied.

“Ik mocht niet buitenspelen tot ik mijn zwemdiploma had gehaald,” vertelt Daan. “Er was overal water. En we speelden er altijd mee, dat herinner ik me nog goed. We bouwden boomhutten en spanden touwen tussen de kleine eilandjes zodat we over het water konden glijden.”

Zijn jeugdervaringen en zijn huidige experimenten met water voeden zijn werk. “Het is een ontdekkingstocht. Je bent je ervan bewust dat het landschap nooit af is, dat je er deel van uitmaakt,” zegt Daan. “Toen bouwde ik boomhutten, nu doe ik een klein bomenproject of bijvoorbeeld een project als Waterlicht, waarbij we een virtuele overstroming nabootsten met ledverlichting en lenzen om mensen bewuster te maken van de stijgende waterniveaus. Dat is hetzelfde. Ik word gedreven door nieuwsgierigheid, door mijn ontdekkingszin.”

Vanwege zijn expertise op het gebied van kunst die de relatie tussen mens en technologie verkent werd hij ook betrokken bij Icoon Afsluitdijk, een door de Nederlandse overheid geïnitieerd ontwerpprogramma om de iconische waarde van de Afsluitdijk in het spotlicht te zetten. “De Afsluitdijk is een van de mooiste plekken ter wereld. De dijk werd in 1932 met de hand gebouwd,” vertelt Daan. “Het is een ruige omgeving die geteisterd wordt door noodweer, wind en regen. Feitelijk ontmoeten de kracht van de natuur en die van cultuur elkaar hier. Ik vond het een eer om eraan te werken.”

Daan stelt dat het landschap van oudsher een inspiratiebron vormde voor Nederlandse kunst en dat water deel uitmaakt van de Nederlandse psyche. “Nederlandse kunstenaars zijn altijd al gefascineerd geweest door het landschap. Kunstenaars als Rembrandt of Rubens waren geobsedeerd door water en Hollandse luchten, ze hebben die duizenden keren geschilderd. Ik voel me Nederlands. Ik houd van het landschap en worstel ermee. Geweldige ingrediënten voor creativiteit.”

Water is ook volop aanwezig in onze kunst. Watergezichten zijn al eeuwenlang favoriet bij Nederlandse kunstenaars. Van de stormachtige scènes van Rembrandt tot het enorme beeld van de Britse kunstenaar Antony Gormley op een strekdam bij Lelystad, overal is door het water geïnspireerde kunst te vinden. En of het nu om serene zeegezichten ging, om bevroren grachten of om een beroemde zeeslag tussen de Nederlanders en de Spanjaarden: de experimenten met licht, water en verf van Nederlandse kunstenaars inspireerden zo’n beetje iedereen.

Door heel Nederland vind je ook prachtige voorbeelden van wat ook wel ‘landschapskunst’ wordt genoemd, van internationaal bekende kunstenaars die zich lieten inspireren door het Nederlandse landschap. Mensen die van dit soort kunst willen genieten gaan vaak naar de provincie Friesland of Flevoland. Bij deze laatstgenoemde vind je ook natuurgebieden, moderne architectuur en de grootste bloembollenstreek. ‘Aardzee’ van de Nederlandse beeldhouwer Piet Slegers is een van de grootste kunstwerken van Nederland en ligt middenin Flevoland. Het staat voor de transformatie van de Zuiderzee tot drooggelegd land. ‘Exposure’ van Antony Gormley, een 26 meter hoog beeld van een hurkende man die uitkijkt over het Markermeer, staat op een strekdam bij  Lelystad. Gormley liet zich voor het enorme kunstwerk inspireren door het onaangetaste landschap hier. 

Kunstenaars gebruiken niet alleen het landschap als inspiratie, ze gebruiken ook de materialen die voor waterbeheer werden gebruikt om nieuwe kunst te maken. Een voorbeeld is ‘Deltawerk//’ in het Waterloopbos. De kunstenaars Ronald Rietveld en Erick de Lyon demonteerden dit 250 meter lange betonnen bassin dat vroeger werd gebruikt om stormvloedkeringen te testen en lieten het restant vollopen, als ‘monument voor de Nederlandse strijd tegen het water’. Het is een eerbetoon aan het verleden en een fantastisch staaltje techniek. Daarnaast is het een radicaal nieuwe benadering om een nieuw cultureel erfgoed te creëren in Nederland. Een ander voorbeeld is Daan Roosegaarde’s ‘Gates of Light’ bij de Afsluitdijk, waarbij de monumentale sluisdeuren oplichten dankzij een materiaal dat het licht reflecteert van de koplampen van auto’s die komen aanrijden. Als je er doorheen rijdt, wordt een futuristisch landschap om je heen verlicht. De enorme constructie en je omgeving baden in een mysterieus licht.

Vissers en boeren in Nederland

Het water zorgde ook voor een bloei van de handel in Nederland, en dan met name de visserij. Deze sector bracht Nederland economische welvaart in de 15e eeuw, vooral rond de voormalige Zuiderzee. Deze grote binnenzee bestond oorspronkelijk uit een aantal kleine meren die in de Romeinse tijd ‘Almeare’ werden genoemd en die na een aantal overstromingen rond 1200 uitgroeiden tot een zee. In de daaropvolgende eeuwen werd de Zuiderzee een voedingsbron voor de Nederlandse dorpen en steden op de oevers. De zee bleef echter gevaarlijk omdat er vaak stormen raasden en er ook regelmatig schepen kapseisden in de ondiepten. Tot op heden zijn er honderden scheepswrakken ontdekt op de voormalige zeebodem.

Met de aanleg van de Afsluitdijk hield de Zuiderzee op te bestaan. Het IJsselmeer kwam ervoor in de plaats, en na de opening van de Houtribdijk in 1975 werd ook het Markermeer gecreëerd. Hoewel het zilte zeewater is verdwenen en de visstand is gedaald, kun je dit rijke erfgoed nog steeds bewonderen tijdens een bezoek aan historische zeedorpen en -steden als Urk, Lemmer en Workum. Op deze plekken, elk met zijn eigen identiteit, bestaat de Zuiderzeecultuur nog.

Aan de andere kant van het land, in Zeeland, vormt Nationaal Park De Oosterschelde een wereld vol slikken, kwelders en zandbanken. Hier ontdek je een onderwaterwereld vol oesters, krabben, kreeften, garnalen, mosselen en nog talloze andere vissen en schelpdieren. Bij verscheidene duikscholen kun je op expeditie om deze wateromgeving te verkennen. In plaatselijke restaurants staat verse vangst op het menu, zoals authentieke Oosterscheldekreeft, oesters en mosselen.

Water heeft ook de Nederlandse keuken beïnvloed. Wanneer we land droogleggen, is de zilte grond die achterblijft ideaal voor de teelt van mals gras en een overvloedige oogst. Dankzij dit voedzame gras behoort de Nederlandse koe tot het meest geliefde vee ter wereld. Een holstein-friesian koe genaamd Pauline Wayne leverde de verse melk voor William Howard Taft, de 27e president van de Verenigde Staten. Pauline woonde in het Witte Huis en graasde op het gazon. De koe werd bizar genoeg zelfs ooit geïnterviewd door de Washington Post.  

De weldoorvoede Nederlandse koe produceert rijke melk die soms wordt gebruikt voor de productie van een ander nationaal symbool: Hollandse kaas. Volgens de meest recente gegevens staan de Nederlanders wereldwijd op de derde plaats van grootste melkdrinkers. En hoewel de meeste mensen niet veel weten over de Nederlandse keuken, kent bijna iedereen ter wereld Hollandse kaas.

Net als zijn dorpsgenoten heeft Rein een voorliefde voor humor en water. “Ik heb het grootste deel van mijn leven op het water doorgebracht. Het is echt een enorme invloed op mijn leven. Ik was 22 jaar visser en werkte 17 jaar als vrijwilliger op reddingsboten. Urk is mijn hele leven. Ik ben van plan hier gelukkig dood te gaan over 40 of 50 jaar,” zegt de 59-jarige Rein lachend.

Maar een leven aan het water is niet alleen leuk. Toen hij zes jaar oud was, verdwenen zijn vader en grootvader, beiden visser, op zee. Het verklaart waarom de voormalige visser zo’n passie heeft voor veiligheid op het water. “Ook al was ik mijn hele jeugd altijd op en rond het water, ik ben nooit een waterrat geweest,” vertelt Rein. “Zelfs wanneer ik nu met vakantie ben en met een biertje bij het zwembad zit, moet het echt heet zijn wil ik erin springen.” Hij was ook vele jaren vrijwilliger bij de KNRM (Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij).

Water kan verwoestend en prachtig zijn.

Tegenwoordig is Rein veiligheidsspecialist bij de plaatselijke vissersvereniging. “Voor de meeste Urkers draait het leven om water en visserij, dat gaat vanzelf. En dat geldt ook voor Nederland in zijn geheel. We hebben altijd tot onze knieën in het water gestaan. We hebben ons land ermee opgebouwd en moeten constant strijd leveren om boven water te blijven.”

Rein mist het vissen niet, maar kijkt met plezier terug op de kameraadschap die heerste op de reddingsboten. “We deden het werk samen,” vertelt hij. “En water heeft echt mijn leven verrijkt op zowel materieel als spiritueel vlak. Als visser woon je vijf of zes dagen per week met vijf of zes andere mannen in een kleine wereld van acht bij veertig meter. Je hebt het waanzinnig druk maar het is tegelijkertijd ook ontspannend. Veel meer dan het leven op het land.”

Natuurlijk herinnert het feit dat het gemaal nog steeds in bedrijf is ons eraan dat het water blijft komen. Door klimaatverandering stijgt het zeeniveau en worden stormen steeds heftiger. De toekomst van ons land is onzeker. Gelukkig leveren onze universiteiten waterbouwkundig ingenieurs van wereldklasse af. Zij doen baanbrekend werk met nieuwe technieken en projecten om ons te beschermen.

Vrij naar de woorden van de beroemde Nederlandse voetballer Johan Cruijff: “Water kan niet van ons winnen, maar wij kunnen er wel van verliezen als we niet samenwerken.” Dus in plaats van tegen het water te vechten, houden we de eeuwenoude traditie in ere en leren we ermee leven: door onze meren, parken en zelfs parkeerplaatsen te gebruiken als reservoir om overstromingen te voorkomen. In bepaalde Nederlandse steden dienen fonteinen, tuinen en basketbalvelden al als retentiebekken. Daarnaast hogen we voortdurend de spectaculaire zandduinen en stranden langs de kust op ter bescherming tegen de zee.

Nederlandse expertise helpt anderen

Dankzij onze lange geschiedenis van leven met water, hebben wij de expertise om andere landen die moeten leven met de dreiging van overstroming en droogte te helpen. Onze experts werken door heel Europe en reizen ook regelmatig naar Azië, Amerika, het Midden-Oosten en Afrika. Daar adviseren ze overheden over veiligheid en werken ze samen met lokale partners en bedrijven aan waterbeheer. Ook tillen ze de broodnodige ontwikkeling van wetenschap en innovatie naar een hoger niveau. Afgevaardigden van landen als Indonesië, Bangladesh en Vietnam komen vaak naar Nederland om onze natuurlijke of gebouwde waterbeheerconstructies en kleine stedelijke uitvindingen of grotere infrastructuren in werking te zien. We hebben zelfs een internationaal watergezant, een specialist die Henk Ovink heet en andere landen helpt hun verdedigingswerken te versterken en actie te nemen bij noodgevallen. Met zijn expertise was Ovink zelfs een graag geziene gast in het Witte Huis, waar hij door het team van President Barack Obama 'Henk de Waterman' werd genoemd. Hij werkte aan de wederopbouw van het gebied rond New York na superstorm Sandy en creëerde samen met vele Amerikaanse en Nederlandse partners - innovatieve projecten voor de 'Rebuild by Design competition' om New York voor te bereiden op de toekomst.

Hoewel de toekomst onzeker is, staan het doorzettingsvermogen en de inventiviteit van de Nederlanders buiten kijf. Water heeft ons kleine land, dat ooit de machtigste natie ter wereld was, onnoemelijke welvaart en macht gebracht. Het zit ons in de genen en blijft ons karakter en onze cultuur vormen. Waar zouden we zijn zonder water? Of liever gezegd, wie zouden we zijn? We denken er liever niet over na.