De Koloniën van Weldadigheid

Een gewaagd idee om voor de armen te zorgen

Een manier voor stadsbewoners met een laag inkomen om te verhuizen naar afgelegen delen van het land en op het land te werken om zo armoede te verminderen. Dat was in de basis het idee achter de De Koloniën van Weldadigheid, gelegen in Drenthe, Overijssel en Vlaanderen.

Johannes van den Bosch richtte in 1818 de Maatschappij van Weldadigheid op om armen een beter leven te bieden in het Koninkrijk der Nederlanden, dat toen ook België omvatte. Koning Willem I steunde zijn initiatief en er werden zeven koloniën gebouwd: Frederiksoord, Wilhelminaoord en Veenhuizen in Drenthe, Ommerschans en Willemsoord in Overijssel en Wortel en Merksplas in België.

Vijf van deze koloniën hebben als belangrijk onderdeel van de Nederlandse (en Vlaamse) geschiedenis de status UNESCO Werelderfgoed gekregen; een bezoek aan een van de koloniën zet je onherroepelijk aan het denken.

In Frederiksoord, de eerste kolonie die in 1818 werd opgericht, kun je Museum De Proefkolonie over het leven in dit gebied bezoeken. Je kunt ook instappen in de Kolonie Express en in een elektrisch voertuig de straten, scholen en tuinen verkennen.

In Wilhelminaoord werden de oorspronkelijke boerderijen vervangen door moderne boerderijen. Hier werden ook de eerste verzorgingshuizen opgericht.

Utopisch

Tijdens de hoogtijdagen halverwege de 19e eeuw woonden en werkten er meer dan 11.000 mensen in de Nederlandse koloniën. Het utopische idee nationale armoede uit te bannen paste in het denkkader van de Verlichting, dat toen nog populair was in Europa.

Op het eerste gezicht was het een positieve ontwikkeling voor iedereen. Mensen in gemeenschappen die het moeilijk hadden, zouden een beter leven krijgen en ongebruikt land zou worden getransformeerd tot winstgevend landbouwgebied. De staat zorgde in ruil voor arbeid voor behuizing, werk en onderwijs.

In theorie woonde men vrijwillig in de koloniën en kon men indien gewenst terugkeren naar de stad. Een aantal van de locaties werd echter een dwangkolonie toen de winstgevendheid te lang op zich liet wachten. De oogst mislukte op onvruchtbaar land en de terugkeer naar hun voormalige woningen was lastig voor bewoners vanwege het maatschappelijke stigma.

Om extra inkomen te verwerken, tekende de Maatschappij van Weldadigheid contracten met de staat om wezen en later ook bedelaars en landlopers (die toen nog als misdadigers werden gezien) op te nemen. De dwangkoloniën in Veenhuizen, Ommerschans en Merksplas groeiden uit tot grootschalige gestichten waar soms wel 2000 mensen waren opgenomen. Ze moesten onder dwang en streng toezicht op het land werken.

De kolonie Willemsoord veranderde na de verkoop in 1923 al snel in een typisch Hollands dorp. Om daar van alles te weten over te komen zijn er daar tegenwoordig diverse activiteiten. Zo brengen de virtual reality experience en Johannes van den Bosch audiorondleiding door Eetcafe de Steen de geschiedenis tot leven. Er is ook een Joodse begraafplaats en een groot aantal fiets- en wandelroutes.

Bezoek aan dwangkolonie

Maar ontdek bijvoorbeeld ook het leven in een dwangkolonie in Veenhuizen, waar 124 nationale monumenten staan. Het Nationaal Gevangenismuseum in Veenhuizen biedt inzicht in misdaad en rechtspraak en Brouwerij Maallust Veenhuizen is een van de voormalige molens van de kolonie, die is omgebouwd tot brouwerij. Bekijk de oude personeelswoningen met deugdelijke inscripties, zoals Arbeid is Zegen, Werken is Leven en Werk en Bid. Stap terug in de tijd met de audiorondleiding ‘Het Pauperparadijs’. In 2023 kun je ook weer genieten van de musical ‘Het Pauperparadijs’.

Verdiep je ervaring in Ommerschans, de eerste van de dwangkoloniën waar het oorspronkelijke gesticht werd afgebroken. Volg de rondwandeling ‘Oude voetafdrukken in Ommerschans’ waar het open landschap afsteekt tegen het afgerasterde boerderijgebied en bezoek het kerhof waar inwoners anoniem werden begraven.

De ontwikkeling van de koloniën had veel invloed op het moderne sociale welzijnsbeleid in Nederland, waaronder verplichte scholing, verzorgingshuizen voor ouderen en zelfs ziektekostenverzekeringen. Er valt, kortom, veel te leren van de Koloniën van Weldadigheid en hun streven naar meer gelijkheid in de maatschappij. Veel Nederlanders zijn nauw verbonden met de koloniën, want naar schatting heeft 1 op de 16 staatsburgers een of meerdere voorouders die in de koloniën woonden en werkten.

Heb je interesse om de koloniën te bezoeken, vergeet dan niet de omgeving goed te verkennen: doorgaans liggen ze in mooie, en rustige natuurgebieden. Fijn om even bij te komen en te contempleren over de historie van Nederland.